რომელი უწინ?!

ერის თვითმყოფადობის ერთ-ერთი მაჩვენებელი მის წიაღში დაცული მითები,  თქმულებები, ლეგენდები და ზღაპრებია, რომლებიც ალეგორიული ფორმით შეიცავენ ინფორმაციას ერის ისტორიის, ტექნოლოგიური და საზოგადოებრივი განვითარების, ტრადიციების, წეს-ჩვეულებების, რწმენისა და რელიგიის შესახებ. ქართველ ერში ერთ-ერთი ასეთი ტექსტია „თქმულება ამირანზე“.

არსებობს მოსაზრება, რომ ღმერთებთან მებრძოლი და კავკასიონზე მიჯაჭვული პრომეთეს სახე, სწორედ კავკასიიდან შევიდა ბერძნულ კულტურაში. ამ მოსაზრებას ამყარებს ის ფაქტი, რომ კავკასია და კერძოდ საქართველოს ტერიტორია არის ის ადგილი, სადაც ფიქსირდება კაცობრიობის ისტორიაში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ტექნოლოგიური მონაპოვარის, კერძოდ, რკინის ჭედური დამუშავებიდან წრთობაზე გადასვლის პროცესის უძველესი კერები.[1] ამ ტექნოლოგიისათვის აუცილებელი იყო ცეცხლის მოპოვებისა და შენახვის ტექნიკის დამუშავება, რასაც უკავშირდება კიდეც ამირანის (იგივე პრომეთეს) მითი, რამეთუ სწორედ მან მოსტაცა ღმერთებს და მოუტანა ადამიანებს ცეცხლი. რკინის წრთობის უძველესი კერების არსებობა საქართველოში დასტურდება არქეოლოგიური არტეფაქტებით და ევროპის ხალხების ენებში რკინის აღმნიშვნელი სიტყვების ქართული ძირით. ეს ასპექტი საკმაოდ კარგადაა მეცნიერების მიერ გამოკვლეული და დღეს დავის საგანს აღარ წარმოადგენს.

ამირანის მითს გააჩნია არაერთი ვარიანტი კავკასიის ხალხებში. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი ოსური ვერსია, რომლის შესახებაც ვ. აბაევი მიანიშნებს, რომ იგი აშკარად თანხვედრაშია მითის სვანურ და ფშავურ ვერსიებთან და მასში ოსური კვალი მხოლოდ რამდენიმე ეპიზოდის დეტალს ეტყობა.[2] გარდა ამისა თქმულებაში დაცული ღვთაებათა პანთეონი, აშკარად ქართული წარმომავლობისაა და ზოგიერთი ღვთაების სახელი შემდგომში საფუძვლად დაედო მთელი გეოგრაფიული რეგიონების და მდინარეების  სახელებსაც კი საქართველოს ტერირორიაზე.[3]

ქართულ სინამდვილეში ამირანის მითი რამდენჯერმე იქნა ლიტერატურულად გადამუშავებული. აქედან ყველაზე უფრო დამუშავებული და პოპულარულია მოსე ხონელის „ამირან დარეჯანიანი“. ლიტერატურილი დამუშავებანი გარკვეულ ზეგავლენას ახდენდნენ ხალხური თქმულების ტექსტზე და დროთა განმავლობაში მასში გაჩნდა შრეები, რომლებიც ქრისტიანული სარწმუნოების შემოსვლის შემდეგ უნდა შესულიყო ტექსტში. მაგრამ რადგან რკინის წრთობის ტექნოლოგია დაახლოებით ძველი წელთაღრიცხვის II ათასწლეულიდან ჩნდება, ისმის კითხვა: - ხომ არ ქონდა ადგილი პირუკუ ფაქტს, ანუ რაღაც ფორმით ხომ არ მოხვდა „ამირანში“  მოთხრობილი ამბები ბიბლიურ ტექსტებში?! მით უმეტეს, რომ დღეს უკვე მეცნიერულად დასაბუთებულია ის გარემოება, რომ ბიბლიაში მოცემული ამბები ასახული აქვთ იმ ხალხებს, რომლებიც ბიბლიური ტექსტების  შექმნამდე გაცილებით ადრე სახლობდნენ დედამიწის სხვადასხვა, ერთმანეთისაგან ძალზე დაშორებულ ტერიტორიებზე. სულ ახლახან კი გამოქვეყნდა ცნობა იმის შესახებ, რომ უფლის მიერ თავისი მიმდევრებისათვის ლოცვისათვის დადგენილი ტექსტი „მამაო ჩვენო“, შუმერული წარმოშობისაა და ქრისტეს შობამდე გაცილებით ადრეა შექმნილი. არც ის უნდა გამოგვრჩეს მხედველობიდან, რომ არაერთი მკვლევარის აზრით, ქართული ეთნოსის სათავეები სწორედ შუმერშია საძიებელი და როგორც ლენორმანი აღნიშნავს შუმერული თიხის ფირფიტების შესახებ: „ლურსმული წარწერების ენა მეტისმეტად ემსგავსება ქართულს“[4]. იგივე მოსაზრება აქვს ქართული და შუმერული კულტურის პარალელების შესახებ „თრიალეთის გათხრებისა“ და „კოლხეთის არქეოლოგიის მასალების“ ავტორს ბორის კუფტინს.[5]

არ უნდა უგულებელვყოთ ძველეგვიპტურ მითოლოგიაში დაცული თქმულებაც მკვდრეთით აღმდგარ ღმერთ ოსირისზე, რომელიც უდაბნოს ბოროტმა ღმერთმა სეთიმ მოკლა, მაგრამ ისე, როგორც ბიბლიური იესო აღსდგა მკვდრეთით, 40 დღის შემდეგ მიატოვა დედამიწა და ამაღლდა ცათა სასუფეველში, ოსირისიც 50 დღის შემდეგ გაცოცხლდა და გარდაცვლილთა სამეფოს მეუფე და მოსამართლე გახდა, სადაც ცხოვრობენ გარდაცვლილთა სულები. მაგრამ ყველა ადამიანის სულს როდი შეუძლია იქ მოხვედრა. ცოდვიანი ადამიანების სულებს ოსირისის ბრძანებით ურჩხული შთანთქავს.[6] ეს თქმულება ძალზე ჰგავს ბიბლიურ წარმოდგენას საიქიო ცხოვრებაზე, სამოთხესა და ჯოჯოხეთზე. თუ იმასაც გავიხსენებთ, რასაც ჰეროდოტე ამბობს კოლხებზე, - კერძოდ, რომ „კოლხები ეგვიპტელები არიან“[7] და გავითვალისწინებთ, რომ ძველი ეგვიპტური მუმიების უახლესი თანამედროვე გამოკვლევების შედეგად დადგინდა ძველ ეგვიპტელთა გენში იმ ჰაპლოჯგუფების არსებობა, რომლებიც ძირითადად ქართველური ტომებისთვის არის დამახასიათებელი, მაშინ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ძველი კოლხური (ასევე მტკვარ-არაქსის), შუმერული, ეგვიპტური, ხეთური (რომელთან ქართული კულტურის პარალელებიც ასევე მკვეთრად გამოხატულია) და ურარტუს ცივილიზაციები, რომლებიც ფაქტირუად დროის ერთიან მონაკვეთში პარალელურად ვითარდებოდა, ქმნიდნენ ერთიან კულტურულ-პოლიტიკურ სივრცეს და აქ დასახლებული ხალხები ან ერთიანი ეთნოსი იყო, ან ენათესავებოდნენ ერთმანეთს.

ბიბლიისა და „ამირანის“ ტექსტუალური მასალის შეწავლისას, ცხადი ხდება ბევრი ნაკვეთისა და მოტივის იდენტურობა. თუმცა არსებოს სხვაობაც და მის მიზეზებს ქვემოთ შევეხებით.   

მიმოხილვისათვის ვარჩიეთ დავყრდნობოდით „ამირანის“ შალვა ნუცუბიძის მიერ რესტავრირებულ ტექსტს (ტექსტი II), რადგან თავის დროზე ავტორმა დაწვრილებით გამოიკვლია და შეისწავლა მითის ბევრი სხვადასხვა ვარიანტი და მათზე დაყრდნობით მოახეხა სიუჟეტური ქარგის აღდგენა. ჩვენს მიერ ასევე გამოყენებულია ბიბლიის უახლესი ქართული თარგმანი გამოცემული საქართველოს საპატრიარქოს მიერ (ტექსტი II). დამხმარე ტექსტად ავიღეთ აგრეთვე ხალხური ზღაპარი ამირანზე, რომელიც შევიდა ალ. ჟღენტის მიერ შედგენილ და 1975 წელს გამოცემულ ქართული ზღაპრების კრებულში (ტექსტი III).

ამრიგად, გთავაზობთ ბიბლიური ტექსტისა და ქართული „ამირანის“ შედარებით ანალიზს. მაშ ასე, მაგალითი

1.                  საყოველთაოდ ცნობილია ღმერთთან მორკინალი იაკობის ბიბლიური ისტორია:

„მარტო დარჩა იაკობი და ერკინებოდა მას ვიღაც კაცი გათენებამდე. როცა შეატყო, რომ ვერ ერეოდა, შეეხო მის თეძოს სახსარს და ეღრძო იაკობს ფეხის სახსარი მასთან

შერკინებისას.

 უთხრა: გამიშვი, უკვე თენდება.

უთხრა: არ გაგიშვებ, სანამ არ მაკურთხებ.

უთხრა: რა გქვია?

მიუგო: იაკობი.

უთხრა: ამიერიდან აღრ ითქვას შენს სახელად იაკობი, არამედ ისრაელი, რადგან ღმერთს და ადამიანებს შეებრძოლე და სძლიე.“ (დაბადება. 32. 24-28.)[8]

იგივე პასაჟი „ამირანიდან“:

„ამირანმა მოუსმინა

მამა-შვილის საუბარსა,

გადასწყვიტა დაუჯეროს

ყამარ-ქალის ნაუბარსა.

რკინის დეზი ჰკრა მერანსა,

მიაშურა ისევ ბარსა.

მოზომილი ხმალი დაჰკრა

ღრუბელთ უფლის რკინის ფარსა.

ფარი გატყდა და აბჯარმაც

ვერ უშველა ჯადოქარსა.

ამირანი ხმალით მიწვდა

მტრისა სხეულს უებარსა,

ფეხში დასჭრა. ღრუბელთ მეფე

დღესა მიხვდა საშიშარსა,

ძირს დაეცა - თითქოს ღერო

ცელსა მჭრელსა მოეპარსა. „

( ამბავი ამირანის ყამართან წასვლისა.)[9]

ეს პასაჟი შემდეგნაირად შევიდა ხალხურ ზღაპარში ამირანის შესახებ:

„ერთხელაც ამირანი იალბუზის მთაზე მიდიოდა. გზაში თავისი ნათლია, უფალი ღმერთი, შეხვდა.

  -ნათლიავ, ასეთი ღონე რად მინდოდა, ჩემთან შემბმელი აღარავინაა ქვეყანაზე, მოდი, ახლა მე და შენ ვიჭიდაოთო!

 უფალი ღმერთი მოხუცია, ხელში ხის ჯოხი უჭირავს.

- აბა, მე ამ ჯოხს დავარჭობ და თუ ამას ამოაძრობ, გამარჯვებული იქნებიო, - უთხრა მან.

დაარჭო უფალმა ჯოხი, დაწვდა ამირანი და ამოიღო. მეორედაც დაარჭო, მეორედაც ამოიღო ამირანმა.

-         ე, ნეტავი რას მათამაშებ, რას მაწვალებო!

მაშინ უფალმა შეულოცა ამ ჯოხს და ისე დაარჭო. ჯოხმა დედამიწაში ფესვები გაიდგა. დაებღაუჭა ამირანი, მაგრამ ვეღარ იღებს. უფალმა ღმერთმა ამ ჯოხზე გადადო ჯაჭვი და ამირანი მიაჯაჭვა.“[10]

ერთი შეხედვით ზღაპრის ამ ეპიზოდში ამირანის მიმართვის ფორმა ღმერთი-

სადმი გვაფიქრებინებს, რომ ეს დანაშრევი ქრისტიანობის შემოსვლის შემდეგ უნდა გაჩენილიყო, მით უმეტეს, რომ „ქართლის ცხოვრებაში“ ძელიცხოვლის ისტორია, რომლის აღმართვაც ჩვეულებრივი საშუალებებით ვერ მოხერხდა, ამგვარადაა აღწერილი:

„და მოჰკვეთა ნაძვი იგი  და ნაძვისა მისგან შემზადნა შვიდნი სვეტნი ეკლესიისანი. და ვითარ აღაშენეს კედელი იგი ძელითა, და აღმართეს ექვსნი იგი სვეტნი თავისთავისად. ხოლო სვეტი იგი უდიდესი, რომელი საკვირველ იყო ხილვითა, საშუალ ეკლესიისა შესაგდებელად განმზადებული, ვერ შეუძლეს აღმართებად მისა. და აუწყეს მეფესა საკვირველი იგი ყოვლად ვერ ძვრა ადგილითცა სვეტისა მის.

 მაშინ მოვიდა მეფე სიმრავლითა ერისათა და მოიხვნეს მრავალღონიანი მანქანანი და სიმარჯვითა და ერისა სიმრავლის ძალითა ეცადნეს აღმართებად და ვერ შეუძლეს და იყო დაკვირვებულ მეფე  და სიმრავლე ერისა და იტყოდეს:

         - რამე არს ესე?

და ვითარ იქმნა მწუხრი, წარვიდა მეფე სახლად თვისად, შეწუხებული დიდად. 

     ხოლო წმინდა ნინო და ათორმეტნი მოწაფენი მისნი დედანი დაადგრეს სვეტსა მას თანა, ხოლო სანატრელი იგი გოდებდა სვეტსა მას ზედა და ადინებდა ცრემლთა მისთა.

     ვითარცა შუაღამე ოდენ იქმნა, წარმოიქცეს ორნივე ესე მთანი, არმაზ და ზადენ, რეცა თუ ჩამოირღვეს და დააყენეს წყალი ორთავე. და მტკვარმან გარდამოხეთქა და წარჰქონდა ქალაქი. და შეიქმნეს ხმანი საზარელნი ტყეებისა და გოდებისანი. და ეგრეთვე არაგვი გარდამოხდა ციხესა ზედა და იქმნებოდეს საზარელნი გრგვინვანი. შეეშინდა დედათა მათ და ივლტოდეს. ხოლო ნეტარი ნინო ღაღადებდა:

-         ნუ გეშინინ, დანო ჩემნო, მთანი მუნვე ჰგიან და წყალნი მინვე დიან და ერსა ყოველსა სძინავს....

ხოლო ვითარცა ცისკარი აღეღებოდა, და მიერულა ყოველთა მათ დედათა. ხოლო მე, სიდონია, მღვიძარე ვიყავ. და იგი დგა ხელაპყრობით. აჰა ესერა, ზედა მოადგა ჭაბუკი ერთი ნეტარსა მას, ყოვლად ნათლითა შემკობილი, შებლარდნილი ცეცხლის ზეწრითა, და რქვა რამე სამნი სიტყვანი. ხოლო იგი დაეცა პირსა ზედა თვისსა. და ჭაბუკმან მან შეჰყო ხელი სვეტსა მას და აღმართა და წარიღო სიმაღლესა შინა. და განკვირვებული მივეახლე მას და ვარქუ ესრეთ:

      - დედოფალო, რა არს ესე?

ხოლო მან მარქვა: - მოიდრიკე თავი ქვეყანად! და ტირილად იწყო ზარი მისგან. და მცირედისა ჟამისა შემდგომად აღდგა და აღმადგინა და განვეშორენით მას ადგილსა.

ხოლო დედანი, ვითარ იყვნეს კიდე, იხილეს მათცა: სვეტი იგი ცეცხლისსახედ ჩამოვიდოდა და მოახლდებოდა ხარისხად მონაკვეთსა ზედა ძირსა ნაძვისასა.“ (თქმული მისივე აღშენებისათვის ეკლესიისა)[11]

მაგრამ ეს პასაჟი უფრო წინარე ქრისტიანულ, ძველ აღთქმაში აღწერილ ამბავს უნდა შეესაბამებოდეს, კერძოდ:

„დაელაპარაკა მოსე ისრაელიანებს და მისცა მას ყველა თავკაცმა, მამისსახლის მიხედვით თორმეტი კვერთხი, აარონის კვერთხიც ერია მათ კვერთხებში. დააწყო მოსემ კვერთხები უფლის წინაშე აღთქმის კარავში.

მეორე დღეს, როცა მოსე შევიდა აღთქმის კარავში, აჰა, აყვავდა აარონის  კვერთხი, ლევის სახლიდან, აყვავდა, გაიფურჩქნა ყვავილი და დამწიფდა ნუში. გამოუტანა მოსემ ყველა კვერთხი უფლისაგან ისრაელიანებს, დაინახეს და აიღო თითოეულმა თავისი კვერთხი.

უთხრა უფალმა მოსეს: დააბრუნე აარინის კვერთხი აღთქმის კიდობნის წინაშე შესანახად, რათა იყოს იგი სასწაულად ურჩათვის, რომ შეწყდეს მათი ჯანყი ჩემს წი-ნააღმდეგ და არ დაიხოცონ.“ [12] (რიცხვნი. 17. 21-25.)

ამრიგად, მხოლოდ ზედაპირული მსგავსების გამო, ნაჩქარევია იმ დასკვნის გამ-ოტანა, რომ მითში გვიან შევიდა ესა თუ ის ეპიზოდი ქრისტიანობის ზეგავლენით.

2.            ქრისტიანულ მოტივებთან მსგავსება მჟღავნდება სხვა ეპიზოდებშიც, კერძოდ:

„ხოლო იესომ კვლავ შეღაღადა ხმამაღლა და განუტევა სული.

და აჰა, ზემოდან ქვემომდე შუა ჩაიხა ტაძრის ფარდა, და იძრა მიწა, და დასკდნენ კლდენი.“ [13](მათ. 27. 50-51.)

მსგავსი კატაკლიზმები მოჰყვა ამირანის ტანჯვასაც:

„ანაზდად ირგვლივ დაბნელდა,

გრგვინვა მოისმა საზარი,

ჰგავდა თუ ზეცას თაღამდე

მოედო ქვეყნის ხანძარი,

მაღლითგან დამწვარ მნათობთა

 ქვეყნად ცვიოდა ნაცარი.

ბრძენი სულელსა ედარა

   - ვერ მიმხვდარიყო რაც არი:

ამირანს შემოძარცვოდა

მისი ამალა და ჯარი.

იკითხეს, არვინ იცოდა

თვით ამირანი სად არი.“[14]

(ამბავი უბედური ნადირობისა)

3.                    ასევე ემსგავსება შემდეგი ეპიზოდებიც:

ბიბლია:

„და აჰა, საშინლად იძრა მიწა, ვინაიდან უფლის ანგელოზი ჩამოეშვა ზეცით, მივიდა და გადააგორა სამარხის კარიდან ლოდი, და ზედ ჩამოჯდა.

სახე მისი იყო როგორც ელვა, და სამოსი მისი სპეტაკი როგორც თოვლი.“[15] (მათ. 28. 2-3).

„ამირანი“:

„დარი განრისხდა, რომ ხალხი

ეურჩა ნებას ღვთისასა,

 მეხით და გრგვინვით აცნობებს

ხალხსა ზეციერთ რისხვასა.

ელვით ნატყორცნი ისარი

ნაპრალსა მოხვდა კლდისასა:

განათდა გამოქვაბული,

ხახასა ჰგავდა მთისასა.

კაცი დგა ჯაჭვით მიბმული,

ჰგავდა აჩრდილსა ქვისასა.“[16]

(ამბავი ამირანის მიჯაჭვისა)

4.                          მსგავსია იესოს და ამირანის ჭირისუფალთა ვინაობაც.

ბიბლია:

„და წამოიღო მისი სხეული იოსებმა, და შეახვია წმინდა ტილოში. და დაასვენა იგი მის ახალ სამარხში, რომელიც კლდეში გამოეკვეთა მას;

და მიაყუდა დიდი ლოდი სამარხის კარს და წავიდა.

იყო იქ მარიამ მაგდალინელი და მეორე მარიამიც, რომლებიც სამარხის წინ ისხდნენ. „[17] (მათ. 27. 59-61)

„ამირანი“:

„ღმერთის წინაშე მეტყველებს

 ელია დაკოჭლებული:

-„მთელი ქვეყანა ამირანს

 ძალით ჰყავს დამონებული.

ძნელად თუ ვინმე შთენილა

იმისგან არა- ვნებული,

გამოქვაბულში დავაგდოთ

ჯაჭვითა მიმაგრებული

   -ზეცაც იქნება უვნები,

და ხალხიც გახარებული“.

ელიას აზრსა სიამით

შეხვდა ზეციერთ კრებული;

მხოლოდ დალი და ყამარი

უსმენდნენ გაფითრებული.“[18]

 (ამბავი ღმერთთა მსჯავრისა)

5.ორივე მათგანი ადამიანისა და ღმერთის ძეა და დიაფიზიტური ბუნებით ხასიათდებიან. ეს კარგად ჩანს ქვემოთ მოყვანილ ტექსტებში:

   ბიბლია:

„მაშინ მიუახლოვდა ერთი მწიგნობარი და უთხრა მას: მოძღვარო, თან გეახლები, სადაც უნდა წახვიდე.

იესომ მიუგო: მელიებს სოროები აქვთ, და ცის ფრინველებს - ბუდეები, ძეს კაცისას კი არა აქვს, სად მიიდრიკოს თავი.“[19] (მათ. 8. 19-20)

  „ამირანი“:

„უბრძანა: - „გეტყვი ანდერძსა,

ისმინე სიტყვა დალისა.

ღმერთად მომგზავნა ზეცამა,

გული კი მომცა ქალისა.“[20]

(ამბავი სულკალმახის მეუღლისა დაბედი ოქროს ნაწნავისა)

6.                          საოცარი მსგავსებაა ორივე მათგანის დაბადების ისტორიასთან დაკავში-რებითაც. ორივეს მიწიერ მშობელს ყავს თავისი რჩრეული, მაგრამ კაცობრიობის მხსნელი ზეციერი სამყაროს უშუალო მონაწილეობით იბადება.

      ბიბლია:

„ხოლო იესო ქრისტეს შობა ასე მოხდა: დედამისი მარიამი დანიშნული იყო იოსებზე, და მათ შეუღლებამდე აღმოჩნდა, რომ მუცლად ეღო სულის წმინდისაგან.“[21] (მათ. 1. 18.)

„ამირანი“:

„გაშალა ოქროს ნაწნავი,

სულკალმახს გადააფარა.

მოზიდა მკერდის ბორცვები,

მათზე ყვავილი ახარა.

მიწიერ ყოფნის დღეები

სულკალმახს ახსოვს აღარა,

ბედნიერების ნაკადმა

გულზე სიამე დაღვარა,

სხვა მისგან შვების მწვერვალზე

მას აღარ უნდა არარა.

 ქვეყნიერ კაცის შეხებამ

ღმერთქალის სული დაღარა.

 სიხარულისა ნაკადი

იყო ცრემლივით ანკარა.

გაშიშვლდა ზეცით ნაშობი

მიწიერების ამარა,

ვნების სარეცელს კარავად

გადაეფარა კამარა.“[22]

(ამბავი სულკალმახის და დარჯალანის შეხვედრისა და სიყვარულისა)

7.      ორივე შემთხვევაში ზეციერი მშობელი ბოლომდე ზრუნავს ჩვილის ბედ-იღბალზე და თავად განსაზღვრავს მის სახელს და აქედან გამომდინარე საზოგადოებრივ ფუნქციასა და ბედისწერას.

ბიბლია:

„ხოლო იოსები, მისი ქმარი, მართალი იყო, არ უნდოდა მისი შერცხვენა და გა-ნიზრახა ფარულად გაეშვა იგი.

ეს რომ დააპირა, აჰა, ანგელოზი უფლისა ეჩვენა სიზმრად და უთხრა: იოსებ, დავითის ძეო, ნუ შიშობ მოიყვანო მარიამი, ცოლი შენი: რადგან ვინც მასში ჩასახულია, სულის წმინდისაგან არის. და შობს ძეს და უწოდებ სახელად იესოს, რადგან ის იხსნის თავის ხალხს მათი ცოდვებისაგან.

ხოლო ყოველივე ეს მოხდება, რათა აღსრულდეს სიტყვა უფლისა, წინასწარმეტყველის მიერ თქმული: აჰა, ქალწული მუცლად იღებს, და შობს ძეს, და უწოდებენ მას სახელად ემმანუელს, რაც თარგმნით ნიშნავს: ჩვენთან არს ღმერთი. „[23]

(მათ. 1. 19-23)

„ამირანი“:

„უწყის დალმა - არდარჩენას

უქადებენ ყმასა ცანი,

რომ ზეციერთ ბრძანებისგან

არვის უჩანს გასაქანი.

მაგრამ იგი ხომ მისია,

მისი სისხლი, მისი ტანი,

 მისი სახე გულს შეზრდია,

ცის თაღებში წასატანი,

ზეცასა და ცოდვას შორის

დალს, არ ჰქონდა არჩევანი;

მისცა ბავშვის გასაზრდელად

სულკალმახსა მან რჩევანი:

ვით გახვიოს, რითა ჰკვებოს,

და სხვა კიდევ რამე რანი,

და დასძინა, რომ დაერქვას

ცოდვის შვილსა „ამირანი“.[24]

 (ამბავი სულკალმახის მეუღლისა და ბედი ოქროს ნაწნავისა)

ამირანის დაბადების ისტორია ხალხურ ძღაპარში შემდეგნაირადაა გადმოცემუ-ლი:

„- მე ვარ განთქმული ქალღმერთი დალი. ერთ ღამეს, როცა მეძინა, გვერდით მომწოლოდა ერთი მონადირე, სახელად ცამცული და ჩემი ოქროს ნაწნავები დაეჭრა. გამომეღვიძა, მაგრამ წინააღმდეგობა ბეღარ გავუწიე და წავიდა. ახლა სიკვდილის დრო მომიახლოვდა. აიღე ჩემი დანა, გამიჭერ შუაზე მუცელი, შიგ ცოცხალი ბავშვი მყავს და ამოიყვანე. ცოდვაა, სამარეში ცოცხალს ნუ ჩამატან. ამას მუცელში დრომდი რომ დასცლოდა, დიდი გმირი გამოვიდოდა. წაიყვანე ბავშვი, თუ ვაჟი იყოს, ამირანი დაარქვი, თუ ქალი - რაც შენი ნებაა, სამი დღე-ღამე უშობელ დეკეულის გვამში გააჩერე, ერთი დღე და ღამე - კურატის გვამში და გაიზრდება, - უთხრა დალმა.

სულკალმახმა მაშინვე გაჭრა ქალი და ამიყვანა ბადრივით ვაჟი. ქალმა კი სული დალია. სულკალმახმა ბავშვს ამირანი დაარქვა, წამოიყვანა შინ, სამი დღე და ღამე დეკეულის გვამში ამყოფა, ერთი დღე და ღამე კი - კურატის გვამში და ზრდის თავის შვილებთან ერთად.“[25]

დღეს, როცა ჩვეულებრივი მოვლენაა საკეისრო კვეთა, რეალობაა სუროგაცია და სინჯარის ბავშვების არსებობა, გაოცებას აღრ იწვევს აღარც მითოლოგიაში და აღარც ბიბლიაში აღწერილი ისტორიები.

8.                   უკვე თქმულის გარდა, უნდა აღინიშნოს, რომ მაცხოვრის ჯვარცმას წინ უძღოდა მღვდელმთავართა ბჭობა და მსჯავრი, რაც ბიბლიაში მოკლედაა გადმოცე-მული:

„ ხოლო იესოს შემპყრობნი დასცინოდნენ და სცემდნენ მას.

თავს უბურავდნენ, სახეში ურტყამდნენ და ეკითხებოდნენ: იწინასწარმეტყველე ვინ დაგარტყა შენ?

და სხვასაც მრავალს ეტყოდნენ მისი მგმობელნი.

ხოლო როდესაც ინათა, შეიკრიბნენ ხალხის უხუცესნი, მღვდელთმთავარნი და მწიგნობარნი, და თავიანთ სინედრიონში მიიყვანეს იგი.

და თქვეს: გვითხარი, შენ ხარ თუ არა ქრისტე? და უთხრა მათ: თუ გეტყვით, არ მერწმუნებით,

ხოლო თუ გკითხავთ, არ მიპასუხებთ და არ გამიშვებთ,

ამიერიდან დაჯდება ძე კაცისა ღმერთის ძლიერების მარჯვნივ.

და თქვა ყველამ: მაშ, შენ ხარ ძე ღრმთისა? და მიუგო მათ: თქვენ ამბობთ, რომ მე ვარ.

ხოლო მათ თქვეს: რაღად გვინდა მოწმობა? ვინაიდან თვითონვე მოვისმინეთ მისი პირით.“[26] (ლუკ. 22. 63-71)

ღმერთების სამსჯავრო კი, რომელმაც ამირანს სასჯელის ფორმა გადაუწყვიტა და რომელიც ასევე  უშუალოდ მისი დასჯის წინ გაიმართა, შემდეგნაირადაა გადმოცემული „ამირანში“:

„შემოკრბა ღმერთთა კრებული,                  

ქვეყნის უფალი - დარია.

იმისი ბრძნული ბრძანება

სიმართლის საწინდარია.

მარცხნივ ელვარე შუბითა

უზის უფალი არია.

კვირიას განსასვენებლად

დარის მარჯვენა მხარია.

ვობი, მაღლითგან მოსული,

ჯუმა ღმერთისა დარია,

ოჩიმ უგულოდ დასტოვა

 ნადირთა საბუდარია.

ჭინკებისა და გზირების

მოსულა მთელი ჯარია,

იმათი სამყოფელია

ქვედა ღრუბელის ზღვარია.

ელია მოდგა კოჭლობით,

ძლივს შემოაღო კარია,

ღრუბლების ნოხზე მოთავსდა

ბედისგან განამწარია.

დარი, ავდარად ქცეული

მრისხანედ მოუბარია:

-         ამირან დარჯალანის ძე

აღუდგა ღმერთთა სამყაროს,     

თავხედად ფიქრობს ზეცაში

ქვეყნისა წესი ამყაროს:

გმირთა ყოველგნით მძლეველმა

ღმერთებიც რომ ასაპყაროს,

გასთელოს ძველი წესები,

ზეცას პატივი აჰყაროს,

მას გამოსტაცოს სხივები,

თავზედ გვირგვინად ატაროს.

კაცთა მოდგმისა მოძალემ

თავი ღმერთებსა ადაროს,

არ მორჩილებდეს არც ბედსა,

არც მორიგეს და არც ტაროსს.

...

მას შერჩა ზეცის წინაშე

ცოდვები არ ერთხელია,

იმისი მტრობა ჩვენდამი

 არ ახალია, ძვეია,

 თქვენც იცით, თუ რა დღეშია

 ღრუბელთ უფალი ელია,

 მე ვბრძანებ, რომ ამირანი

 სიკვდილით დასასჯელია!“

...

-         „მართალსა ბრძანებ, მთავარო, -

მოუბნობს ღმერთი კვირია -

ამ კაცის თავგასულობა

მართლაც რომ გასაკვირია.

იმისი ყოფნა ცოცხლებში

ღმერთთათვის დიდი ჭირია.“

დარის ნათქვამზე ღმერთებმა

დაასკვნეს ერთი პირია.

ჯუმა ჩაება ბჭობაში,

თუმც იყო სიტყვა ძვირია:

-         ყოველ ჟამს მქონდა პატივი

დარისა, ღმერთთა მამისა,

დღეს ვეურჩები პირველად

უფალსა დასაბამისა,

არ გვარგებს თქვენი ნაფიქრი -

      არ ვარ თანახმა ამისა:

      ამირანისა სიკვდილი

      არის სასჯელი წამისა.

ვეღარ მიხვდება სიმწვავე

ნეშთს უსიცოცხლო გვამისა.

სასჯელი მაშინ სასჯელობს,

თუ არს გრძელისა ჟამისა,

სასჯელსა მივსცეთ, უცნობსა

კაცისა მონადგამისა -

დღე-ღამ იცოდეს სიმწარე

ჭირისა და ვარამისა.“[27]

(ამბავი ღმერთთა მსჯავრისა.)

      და მართლაც,ორივე, იესოცა და ამირანიც წამებას მისცეს. უფრო მეტიც, თუ იესო მკვდრეთით აღსდგა „სიკვდილისა სიკვდილითა დამთრგუნველი“, ამირანი მარადიულად მიჯაჭვულია კავკასიონზე და ამ გზით შეიძინა უკვდავება:

 „ დაღამდა, ნისლი დაეშვა

კავკასიონის ქედზედა.

ზეცამ დასწყევლა ჭაბუკი,

ჯაჭვით მიაბა კლდეზედა,

გერგეთის მთა და გორაკი

სახლად დაუდგა სერზედა.“[28]

9.                          ორივე, განკაცებული უფალიც და კაცისა და ღმერთის შვილი ამირანიც (ქართულ მითოლოგიაში სხვაგანაც დაცულია „ხვთის შვილის“ ცნება.[29]), მოწამეობრივად აღესრულენ. ჯვარცმა და კლდეზე მოჯაჭვა თავისი სისასტიკით წამების ერთმანეთისადმი  ექვივალენტური ფორმებია.

10.                      როგორც იესო აღსდგა მკვდრეთით მამაღმერთის ნებით, ისე ამირანს შთაბერა ცეცხლოვანი სული ყამარმა და მკვდრეთით აღადგინა.

   ბიბლია:

„მიმართა ანგელოზმა ქალებს და უთხრა მათ: ნუ გეშინიათ, ვიცი, რომ ჯვარცმულ იესოს ეძებთ.

აქ აღარ არის, არამედ აღდგა, როგორც თქვა. მოდით და იხილეთ ის ადგილი, სადაც ესვენა უფალი.“ (მათ. 28. 5-6)[30]

„ამირანი“:

„ამირანისა დანახვამ

გული ვარდისა აეკლა.

ყამარი შედგა, დაიბნა,

აღარ იცოდა რა ექნა.

ცხრათა ფრინველთა მხარგრძელთა

ალგეთის ჭალა გაექნა -

უძმოსა, უმამისძმოსა

ამირანს თავი მაეკლა.

ქალმა დაჭრილის გულმკერდზე

ცის ნაპერწკლები დაჰყარა,

თვალთაგან მოსწყდა ვარსკვლავი,

ველზე სხივები დახარა.

ჭრილობას ხელი შეახო,

ალვისა ნერგი ახარა.

ზეციერ ცეცხლის სითბოსგან

სისხლი სდიოდა აღარა.

ამირან თვალნი გააღო,

ცხარე ცრემლები დაღვარა,

გონსა მოვიდა ჭაბუკი,

სატრფო გულისა ნახა-რა.“[31]

(ამბავი ამირანის ყამართან წასვლისა)

11.                      ისევე როგორც ბიბლიური განკაცებული უფალი, ზეცის ბინადარი ყამარიც ზეცას უბრუნდება.

ბიბლია:

„და გაიყვანა ისინი ბეთანიამდე, და აღაპყრო ხელნი და აკურთხა ისინი.

და კურთხევისის დასცილდა მათ და ამაღლდა ზეცად.“ (ლუკ. 24.50-51.)[32]

„ამირანი“:

 „გათენდა, თითქოს ქვეყანას

დააჩნდა ფერისცვალობა,

მხედართა მადლი მიიღეს:

კვლავ ნახეს ზეცის წყალობა.

ყამარის კვალი არ სჩანდა -

დასრულდა ღმერთის ქალობა.

სხივს, დაბრუნებულს ზეცაში,

შეხვდა მნათობთა გალობა.

ეულად დარჩა ამირან.

ზეცამ არგუნა ცალობა.“[33]

(ამბავი უბედური ნადირობისა)

12.                ორივე ტექსტში დაცულია მათი არსობრივი მსგავსება, კერძოდ, როგორც ძე კაცისას, იესოს, მოძღვრება არ მიიღო მაშინდელმა საზოგადოებამ ერთგვაროვნად და მისი მიმდევრები სასტიკად იდევნებოდნენ, ისე ამირანის ტექნოლოგიური მონაპოვარ გახდა ხელოსანთა, კერძოდ მჭედელთა ერთგვარი აჯანყების მიზეზი. ეს პარალელი აღნიშნულ ტექსტებში შემდეგნაირადაა დაცული:

ბიბლია:

„მაშინ მიგცემენ თქვენ სატანჯველად, და მოგკლავენ თქვენ; და მოგიძულებთ ყველა ხალხი ჩემი სახელის გამო. „ (მათ. 24. 9)[34]

  „ამირანი“:

„ხალხო, სად იყავ, ბეჩავო,

როცა შავი დღე დგებოდა,

ცა ჭექდა, მიწა გმინავდა,

ჯოჯოხეთს ედარებოდა,

ამირანისა სასჯელად

ჯაჭვი რომ იჭედებოდა,

რკინა გრდემლზედა ხვიოდა,

სამჭედლო ექანებოდა,

მჭედლები-მემჭედურები

ერთმანეთს ეფარებოდა?!“[35]

(ამბავი ამირანის მიჯაჭვისა.)

მაგრამ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მითი ამირანზე შეიცავს ისეთ ტექსტებსაც, რომელნიც წინარექრისტიანობამდელი უნდა იყოს და რომელთა მსგავსი ისტორიები გვხვდება ძველ აღთქმაში. ამას მოწმობს ქვემოთ მოყვანილი მაგალითები.

13.                ბიბლია:

„მოავლინა უფალმა დიდი თევზი და შთაანთქმევინა იონა. სამი დღე და სამი ღამე დაჰყო იონამ თევზის სტომაქში.

ლოცვა აღუვლინა იონამ უფალს, თავის ღმერთს, თევზის სტომაქიდან.

....

უბრძანა უფალმა თევზს და მან ხმელეთზე გადმოანთხია იონა.“[36] (იონ. 2. 1-11)

„ამირანი“:

„ძმებმა ინდომეს ეხილათ

 მათი ძმა რა ვაჟკაცია,

 - ნახეს ამირან მაშვრალი,

ბრძოლაში ნამოღვაწია,

მთისებრ მოგორდა ვეშაპი,

შორით რომ სჩანდა პაწია.

შავსა შეება ამირან,

მაშვრალმა ხმალი ასწია.

შავმა აიღო, ჩაყლაპა,

შავი ზღვისაკენ გასწია. ...

-         მაუნდის დარჯალანის ძეს

ჯიბეს ჩადება დანისა,

ამოღება და გამოჭრა

ვეშაპის მყრალ შიგანისა.

გამოსასვლელად ამირანს

გზა უნდა მისი განისა,

გაჰკვეთა დანით ვეშაპი,

გამოსაღებად ტანისა.“[37]

(ამბავი სამ ვეშაპთან შებმისა)

[38]

ვეშაპი კი ნაყოფიერების კულტთან იყო დაკავშირებული ურარტუს კლტურაში, რომელიც უშუალოდ ესაზღვრებოდა ქართილ ტომებს და იმ დიდ პოლიტიკურ-კულტურულ გაერთიანებაში შედიოდა, რომელზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი. ეს ფაქტი დასტურდება ამჟამინდელ სომხეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ვეშაპის ქვის გამოსახულებებით. ზოგიერთ მათგანს სქემატურად ახატია ხარის და ზღვის ტალღების გამოსახულება.

14.                       ორივე ტექსტში  ყურადღებას იქცევს ასევე ებრაელთა ეგვიპტედან გამოსვლის და ამირანის მიერ ყამარის მოტაცების შემდეგ  ლტოლვილობის ისტორიები. ორივე შემთხვევაში ლტოლვილებს მრავალი წინააღმდეგობის გადალახვა უწევთ მდევრისაგან თავის დასაღწევად. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ზღვის გადალახვის პასაჟი.

       ბიბლია:

„ დააღირა ხელი ზღვას მოსემ და მთელი ღამე მიდენიდა უფალი ზღვას აღმოსავლეთის ძლიერი ქარით. ხმელეთად აქცია ზღვა და გაიპო წყალი.

მშრალად შევიდნენ ისრაელიანები შუაგულ ზღვაში, წყალი კლდედ ედგათ მარჯვნივ და მარცხნივ.

დაედევნენ ეგვიპტელები, შჰეყვნენ შუადულ ზღვაში ფარაონის ცხენები, მისი ეტლები და მხედრები.

...

უთხრა უფალმა მოსეს: დააღირე ზღვას ხელი და მიიქცევა წყალი ეგვიპტელებისაკენ, მათი ეტლებისა და მხედრობისაკენ.

დააღირა ხელი ზღვას მოსემ და განთიადამდე მიიქცა ზღვა თავის ადგილას. უკან მიბრუნებული ეგვიპტელები მიაწყდნენ ზღვას და ჩაყარა ისინი უფალმა შუაგულ ზღვაში.

მიიქცა წყალი და დაფარა ეტლები, მხედრები და ფარაონის მთელი ლაშქარი, ზღვაში რომ შეჰყვნენ მათ; ერთიც არ გადარჩენილა.“ (გამ. 14. 21-28)[39]

იგივე მოვლენა ზღაპარში ამირანზე შემდეგნაირადაა გადმოცემული:

„სპილოთა ხელმწიფემ ჯარი შეკრიბა და დაედევნა. ამირანი წყალს რომ გამოვიდა, ძლიერი ქარიშხალი ამოვარდა. კამარმა უთხრა: აი, მამაჩემი მოდისო. ადგა და სავარცხელი გადააგდო. უკან გაჩნდა უდაბური ტყე. სპილოთა ხელმწიფემ გადმოლახა ტყე. ამირანიანთ კიდევ წამოეწია ქარიშხალი. ახლა კამარმა მარილის კვნიტი გადააგდო. უკან გაჩნდა ერთი უდაბური პიტალო კლდე. სპილოთა ხელმწიფემ გადმოლახა ესეც. ამირანიანთ კიდევ წამოეწია ქარიშხალი. კამარმა გადააგდო სარკეც. უკან გაჩნდა დიდი ზღვა. შემოესია ამ ზღვას სპილოთა ხელმწიფის ჯარი, ზოგი დაიხრჩო, მეტი წილი გამოვიდა.“[40]

15.  ბიბლიის ძველი აღთქმის მეფეთა წიგნებში მოთხრომილია ამბრი მეფის ისტორია. ამირანშიც გვხვდება ამბრი ჭაბუკის ამბავი. ის, რომ ეს ორივე ამბრი ერთი და იგივე პირია, იქიდანაც დასტურდება, რომ ამირანის ამბრის მამობილს ომარი ქვია, ხოლო ბიბლიის ამბრის ვაჟმა აქაბმა თავისი ქალიშვილი იუდეველთა მეფე იორამს მიათხოვა. იორამი-ომარი ერთი და იგივე ხმოვანთა და თანხმოვანთ შეიცავს და სავსებით დასაშვებია თავის დროზე ერთი და იგივე სახელი ყოფილიყო.  ბიბლიური ამბრი მორჭმული მეფეა და ამირანის ამბრიც უძლეველი ფალავანია. ბიბლიურმა ამბრიმ ხანგრძლივი სამოქალაქო ომი მოიგო და აღაშენა ახალი ქალაქი  ქვეყნის დედაქალაქად. ამირანის ამბრიმაც გადაიტანა მძლავრი ომი და მის სანახავად ჩასულ ამირანს ქალაქი მგლოვიარე დახვდა ამბრის გარდაცვალების გამო. ბიბლიური ამბრი მშვიდობის მოყვარეა და ამირანის ამბრიც პატივცემულია ყველა მეზობელი ქვეყნის მმართველისაგან.

მიუხედავად ჩვენს მიერ განსახილველ ტექსტებში ქრისტიანულის გარდა ქრისტიანობამდელი ამბების პარალელების არსებობისა, არ შეიძლება გვერდი ავუაროთ იმ საკითხს, რომ ქრისტიანული სარწმუნოებისათვის კანონიკურ ტექსტებად ითვლება ბიბილიის ძველი აღთქმის, ანუ ქრისტიანობამდელი ტექსტების უმეტესობა. (ზოგიერთი მოსაზრებით, ბერძნული სამყარო ბიბლიურ ტექსტებს ქართული თარგმანების საშუალებით გაეცნო. ეს საკითხი ჯერ კიდევ მოითხოვს კვლევასა და დასაბუთებას. მ.შ.) მაშ, რაღა გვაფიქრებინებს, რომ შესაძლოა ადგილი ქონოდა პირუკუ პროცესს, ანუ ამირანის მითიდან ბიბლიაში ზოგიერთი ამბის გადანაცვლებას?!

ჩვენს ამ მოსაზრებას ზურგს უმაგრებს სწორედ ის თვისობრივი განსხვავება, რაც ამ ორი ტექსტის იდენტურ პასაჟებშია მოცემული.

როგორც ამ წერილის მკითხველი შეამჩნევდა და როგორც სამართლიანად აღნიშნავს ივ. ჯავახიშვილი: „ხალხური თქმულებები ამირანზე ყველანი შეცვლილნი არიან მერმინდელ, თანდათანობით შექსოვილ, სხვადასხვა ხალხური და მწიგნობრული თხზულებებითგან ამოღებული ცნობებით. ზოგს მათგანს ქრისტიანობის კვალი ეტყობა, ზოგს კიდევ მაჰმადიანური, სპარსულ-არაბული ელფერი ადევს. მეტადრე ძლიერად დამახინჯებულია „ამირან-დარეჯანი-ანიდან“ შეტანილი ცნობებით.“[41] (იგულისხმება მოსე ხონელის ნაწარმოები. მ. შ.) მაგრამ როგორც კორნელი კეკელიძე აღნიშნავს: „იმ ძველი, პირვანდელი თქმულებიდან გადარჩა მხოლოდ ის, რაც თავის დროზე „ამირან-დარეჯანი-ანში“არ შესულა; ასეთი უნდა იყოს, ჩვენი აზრით, თქმულება ამირანის ცხოვრება-მოღვაწეობის პირველი და უკანასკნელი პერიოდის შესახებ, რომელიც ლიტერატურაში ვერ პოულობს წყაროს.“[42] და ჩვენს მიერ აღნიშნული თვისობრივი განსხვავებანიც ბიბლიასა და „ამირანის“ შორის, სწორედ თქმულების ამ ხე-ლუხლებლად შემორჩენილ ნაკვეთებში გვეგულება. კერძოდ:

1.                  როგორც უკვე აღინიშნა ისეოც და ამირანიც ღმერთის და ადამიანის ძენი არიან, მაგრამ ისეოს ზეციერი მშობელი მამაღმერთია, ხოლო ამირანისა ღმერთ-ქალი.  ბიბლია ღმერთ-ქალის ცნებას არ იცნობს. ამირანის მითში კი მართალია ღმერთების მთავარი მამრობითი სქესისაა, მაგრამ სხვა მხრივ ღმერთები და ქალ-ღმერთები (დალი, ყამარი) თანასწორნი არიან. ისმის კითხვა, - რაზე უნდა მიგვანიშნებდეს ეს განსხვავება?!

     რელიგიური დოგმატიკოსები იზიარებენ იმ მოსაზრებას, რომ ღმერთი ერთარსება, უსქესო სუბიექტია და ზედწოდება „მამა“ მხოლოდ უპირატესს ნიშნავს და არა მის სქესს. თუმცა აქავე უნდა მივუთითოთ ბიბლიაშივე დაცული ცნობა ადამიანის  შექმნის შესახებ:

      „ თქვა ღმერთმა: გავაჩინოთ კაცი ჩვენს ხატად, ჩვენს მსგავსებად. ეპატრონოს ზღვაში თევზს, ცაში ფრინველს, პირუტყვს, მთელს დედამიწას და ყველა ქვემძრომს, რაც კი მიწაზე დახოხავს.

      შექმნა თმერთმა კაცი, თავის ხატად შექმნა იგი, მამაკაცად და დედაკაცად შექმნა ისინი.“ (დაბ. 1. 26-27)[43]

       თითქოს ყველაფერი რიგზეა, შექმნა ღმერთმა მეექვსე დღეს ადამიანი და იმთავითვე კაცად და ქალად შექმნა ისინი. თუ ეს ასეა, მაშინ რაღას ნიშნავს ფრაზა, - „გავაჩინოთ კაცი ჩვენს ხატად, ჩვენს მსგავსებად“?! განა ღმერთი ორსქესიანია და ორივე სქესს აერთიანებს თავის თავში?! ეს ხომ მთლიანად ეწინააღმდეგება რელიგიურ დოგმატიკას?!  საქმე ისაა, რომ ამით არ დასრულებულა ადამიანის შექმნის პროცესი. თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, ღმერთმა მეექვსე დღეს ერთგვარი მატიცა, ფორმულა შექმნა, ფორმულა კაცისთვის (Y) და ქალისთვის(X), მაგრამ ამ ფორმულის მატერიალიზაცია გაცილებით გვიან მოხდა და ეს პროცესი დაწვრილებითაა ბიბლიაში აღწერილი:

     „ჯერ კიდევ მინდვრის ბუჩქიც არ იყო დედამიწაზე, ერთი ღერი ბალახიც არ იყო აღმოცენებული, რადგან არ უწვიმებია უფალ ღმერთს დედამიწაზე და კაცი (ადამი ) არ იყო, რომ მიწა დაემუშავებინა.

     ორთქლი ადიოდა მიწიდან და რწყავდა მოწის პირს.

გამოსახა უფალმა ღმერთმა ადამი (კაცი) მიწის მტვერისაგან და შთაბერა მის ნესტოებს სიცოცხლის სუნთქვა და იქცა ადამი ცოცხალ არსებად.“ (დაბ. 2. 5-7)[44]

ის ფაქტი, რომ ღმერთმა ჯერ ერთგვარი მატრიცა შექმნა სამყაროსი და შემდეგ მოახდინა მისი მატერიალიზაცია ედემის ბაღში, დასტურდება იმით, რომ ადამის სულის შთაბერვის მომენტისათვის დედამიწაზე ჯერ კიდევ არ არსებობდა მთელი ის ფლორა და ფაუნა, რომელიც ღმერთმა ადამიანის შექმნამდე შექმნა ხუთი დღის მანძილზე. მთელი სამყაროს მატერალიზება მოხდა ადამის შექმნის შემდეგ. ამრიგად, ღმერთმა შექმნა ადამი (კაცი) „სახეთ თვისად“.

რაც შეეხება ქალის შექმნას,  ბიბლიის მიხედვით ეს ასე მოხდა:

„დაარქვა ადამმა სახელი ყველა პირუტყვს, ცის ფრინველს და ველის ყველა ცხოველს. მაგრამ ადამს არ გამოუჩნდა შემწე, მისი შესაფერი.

უფალმა ღმერთმა ძილქუში მოჰგვარა ადამს და რა დაეძინა, გამოუღო ერთი ნეკნი და მის ადგილას ხორცი ჩაუდო.

ნეკნისაგან, ადამს რომ გამოუღო, დედაკაცი შექმნა უფალმა ღმერთმა და ადამს მიუყვანა.

თქვა ადამმა: ეს კი მართლაც ძვალია ჩემი ძვალთაგანი და ხორცი ჩემი ხორცთაგანი. დედაკაცი ერქვას მას, რაკი კაცისაგან არის გამოღებული.

ამიტომაც მიატოვებს კაცი დედ-მამას და მიეწებება თავის დედაკაცს, რათა ერთხორცად იქცნენ.“ (დაბ. 2. 20-24.) [45]

ამრიგად, ბიბლია არ იცნობს ქალისა და მამაკაცის თანასწორობის პრინციპს. მაშინ როცა „ამირანში“ დალი და ყამარი  ღმერთ-ქალებია და სხვა ღმერთების თანასწორნი (გასაკვირი არაა, რომ „ამირანის“ შემქმნელი ერის წიაღში წარმოქმნილიყო თეზა: „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს ,გინდა ხვადია“). კაცისა და ქალის სოციალური თანასწორობის შედეგი უნდა იყოს ისიც, რომ ქართულ ენას არა აქვს სქესის აღმნიშვნელი სუფიქსი. ეს ყოველივე კი უნდა მომდინარეობდეს ადრეკლასობრივი განვითარების იმ პერიოდიდან, როცა ადამიანი შედარებით მსუბუქ სამუშაოს ასრულებდა თავის გამოსაკვებად და შემგროვებლობით იყო დაკავებული. ამ საქმიანობას კი ძირითადიდ ქალები ასრულებდნენ და აქედან გამომდინარე მათ პრივილეგირებული მდგომარეობა ეკავათ ოჯახსა და თემში. ეს იყო მატრიარქატის (ქალთა ჰეგემონობის) პერიოდი საზოგადოების განვითარების ისტორიაში.

როცა ადამიანი გადავიდა ნადირობით თავის რჩენაზე და მამაკაცის ფიზიკური შესაძლებლობები მნიშვნელოვანი გახდა, მატრიარქატი შეცვალა პსატრიარქატმა.

მართალია სულკალმახი (ამირანის მამა) მონადირეა და დალი ნადირობის და ცხოველთა მფარველი ღვთაებაა, მაგრამ ჯერ ერთი სწორედ დალია ღვთაება და ამდენად სულკალმახზე უპირატესი და მერე მეორეც, მითის მიხედვით სულკალმახის მეუღლე მძინარე შეყვარებულებს წაასწრებს ერთად მწოლარეთ და ღვთაებრიობის სიმბოლოს, - ოქროს თმას,  მოჰკვეცს დალის, რომელიც სულკალმახს შესჩივის:

„- „აკი გითხარ, - ეუბნება -

ხიფათს შემყრის შენი ცოლი,

თუ მან შენი კვალი ჰპოვა

და გიხილა ჩემთან მწოლი!

აწ მე რა ვარ - თმა დავკარგე,

ციურობის დანაყოლი,

გაძრცვილ ქალ-ღმერთს არ მორჩილებს

არცა ტყე და არცა მოლი!“[46]

(ამბავი უბედური სიყვარულისა)

სწორედ სულკალმასის მეუღლის ნებით იზრდება ამირანი მათს სახლში მათ შვილებთან უსუპთან და ბადრისთან ერთად. ეს უდაოდ უნდა მიგვანიშნებდეს იმაზე, რომ მიუხედავად საზოგადოებაში მამაკაცის ფაქტორის მომძლავრებისა, ჯერ კიდევ მძლავრია მატრიარქალური ელემენტი.

ამდენად, ჩვენი მოსაზრებით, „ამირანი“ , როგორც ტექსტი, სადაც ასახულია მატრიარქალური საზოგადოებს გარდამავალი პერიოდი პატრიარქალურ საზოგადოებაში, წინ უნდა უსწრებდეს ცალსახად პატრიარქალური საზოგადოების მიერ შექმნილ ბიბლიურ ტექსტს.

2.                  ისე როგორც არაერთმა ცივილიზებული ერის რელიგიურმა წარმოსახვებმა, ქართველთა რელიგიურმა რწმენამაც გაიარა ყველა საფეხური ტოტემური კულტის (ხარის კულტი) თაყვანისცემიდან ქრისტიანობამდე.

ტოტემურ კერპთაყვანისმცემლობას უშუალოდ მოსდევს ბუნებრივი მოვლენების გამომწვევ სულთა და ნაყოფიერების მფარველ ღვთაებათა თაყვანისცემა, რაც უშუალოდ დაკავშირებულია ადამიანის მიწათმოქმედებით საქმიანობასთან. ამავე პერიოდში ვითარდება სტიქიათა, - მიწა, ჰაერი, ცეცხლი, ხე, - თაყვანისცემის ტრადიციაც. შემდეგ ვითარდება ზეციურ სხეულთა თაყვანისცემის პანთეონი („მზე დედაა ჩემი, მთვარე- მამაჩემი, ეს წვრილ-წვრილი ვარსკვლავები, და და ძმაა ჩემი“), რაც აისახა კიდეც ქართულ ანბანში, სადაც მოცემულია როგორც მზის ირგვლივ დედამიწის მიმოქცევის ციკლი, ისე მთვარის მოძრაობის ციკლი დედამიწის გარშემო. ქართულ სინამდვილეში ამ პერიოდს მოსდევს უფრო დახვეწილი წარმართული სამების კულტის  თაყვანისცემა : არმაზი, გაცი და გაემი, რაც ანალოგს პოულობს ხეთურ რელიგიურ წარმოსახვებში და გვაფიქრებინებს, რომ იმდროინდელი ქართველური ტომები დიდი ერთიანი კუტურული სივრცის ნაწილნი იყვნენ ხეთებთან ერთად.[47] არმაზის კულტს უშუალოდ მოსდევს ქრისტიანობის გავრცელება და შემდგომ სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება საქართველოს ტერიტორიაზე.[48]

ამირანის მითში დაცული ღვთაებათა პანთეონი კი საზოგადოების განვითარების იმ საფეხურს შეესაბამება, როცა ადამიანი ჯერ კიდევ ბუნებრივი მოვლენების გამომწვევ სულებს ეთაყვანებოდა და აღმერთებდა. ის, რომ ამ ღვთაებათა უმრავლესობა სწორედ ქართული წარმოშობისაა, დასტურდება იმით, რომ ზოგიერთი მათგანის სახელი დაერქვა მთელს გეოგრაფიულ რეგიონს და საქართველოს ერთ-ერთ უდიდეს მდინარეს. კერძოდ, ამირანის მითის მოქმედების ადგილის და ღმერთ იგრის შესახებ შალვა ნუცუბიძე წერს:

„ამირანში“ მოხსენიებულია ალგეთი, რითაც ნაჩვენებია სწორედ ის ადგილი, რომელიც უდგება ისტორიულ ჩვენებებს, კერძოდ მადნეულობათა რაიონს შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. თვით შავი ზღვა - ძველი სპერის, ანუ სპირის ზღვაა, რომლის სახელთან დაკავშირებული იყო მადნეულის სახელწოდება - სპირლენჯი  - სპილენძი. ამ სახით შევიდა ეს სიტყვა  სხვა ერების სიტყვახმარებაში.[49] აქ არის გაშლილი მინშვნელოვანი ნაწილი პოემა „ამირანის“ მოქმედებისა. იგრის როლი რომ დიდია პოემაში იქიდანაც ჩანს, რომ მთელ ამ რაიონს და მის მთავარ მდინარეს მისი სახელი დარქმევია იგრისი (სამეგრელო) და ი(ნ)გირი (ინგური). ამით საკმაოდ გამორკვეულია პოემა „ამირანის“ სამოქმედო არე და მისი კავშირი ქართულ წარმართობასა და მითოლოგიასთან.“[50]

აქვე არ შეიძლება კიდევ ერთხელ არ მივუბრუნდეთ შუმერული ცივილიზაციის ანარეკლის საკითხს ქართულ კულტურაში. კერძოდ, აკაკი გელოვანი აღნიშნავს:

„ უძველესი სვანური წარმართული სიმღერა ლილოე - მზის საგალობელია (ო, მზეო, მზეო, დიდება შენდა...“). ენ-ლილი, ანუ ენ-ლილეც ხომ შუმერთა უზენაესი ღვთაება იყო, ცისა და მიწის შვილი (ასეა ამირანიც, იესოც. მ. შ.), მზისა და ჰაერის ღმერთი, რომელმაც გაყო დედა და მამა. მისი მშობელი დედა გახლდათ გი - სვანური გიმ, ბერძნული გეა, მიწა (დედამიწა), ეგვიპტურად გებ. ენლილეს შუმერები ეძახდნენ „ძლიერს“ და სვანთა ჰიმნშიც ისმის სიტყვა ძლიერი, ციური. ენლილი ვაჟია და არც ლილეა ქალი. რაკი შუმერთა სამება (ანუ, გი, ენლილი) არსებითად ქრისტიანობამ გადმოიღო, ეს ჩვენებური ლილეც ქრისტიანობაზე ძველია. შუმერთა ბოსლის ცნება ძროხასთან, ნაყოფიერებასთან იყო დაკავშირებული და ქრისტეც ხომ ბოსელში, ბაგაში იშვა! (უფრო მეტიც, ქართველები ჩვილ ბავშვთა მოვლის სახლს დღესაც ბაგას ვუწოდებთ, - ბაგა-ბაღი. მ. შ.) ფური დედა ღვთაებაა. სადაც დუმს წიგნი, მეტყველებს ენა, ქვა, აგური, სიმღერა, მითი.

....

შუმერთა ენაზე ენ-ლილი იყო „ბატონი ქარის სუნთქვა“! , იგივე „უფალი მზე“, ბედის მბრძანებელი. სვანეთშიც ასეა, მას ისე შესთხოვს ხალხი, როგორც ბედის მბრძანებელს და რაკი „ფუსტ“, ბატონი, უფალი საერთო სიტყვაა შუმერულისა და სვანურისათვის, მთელი ფრაზაც ერთნაირად ჟღერს: „ფუსტ ლილე-უფალი ლილე“. თანაც სვანურმა შემოინარჩუნა საკულტო სიმღერის არსი: ლილეში ლაპარაკია ოქროსრქიან სამსხვერპლო ხარზე. და განა მსოფლიო ხელოვნების შედევრი - ხარის ოქროს თავი შუმერთა ნახელავი არაა? ენ-ლილი შუმერთა პანთეონის სხივოსანი გვირგვინია! სვანურშიც ლაპარაკია ღმერთებზე და არა ღმერთზე. (ასევეა ბიბლიაშიც ( „ელოჰიმ“ ძველებრაულად ღმერთებს ნიშნავს)  და „ამირანშიც“.  მ. შ.)  ლილეს აღრმავებენ სხვა სვანური წარმართული სიმღერებიც „რიჰო“ (განთიადის საგალობელი) და „ლაგუშედა“, რომელთა სიტყვების გარჩევაც ჭირს. ორივე საკულტო ჰიმნია.

ამრიგად, აქ თავს იყრის ენობრივი, რელიგიური, მითოლოგიური, სასიმღერო, სახვითი ხელოვნების მონაცემთა მთელი კომპლექსი.“[51]

უკვე თქმულიდან გამომდინარე, ქართული, ეგვიპტური, შუმერული, ხეთური და ურარტუს ცივილიზაციები ქმნიდნენ ერთიან კულტურულ-პოლიტიკურ არეალს და მონათესავე ერებით იყვნენ დასახლებულნი. ეს საერთო კულტურა წინ უსწრებდა სემიტურ კულტურას, კერძოდ აქადურს, რომელმაც მოგვიანებით დაიპყრო შუმერი და შეითვისა შუმერული კულტურა. ეს დაახლოებით ძვ. წ. მეორე ათასწლეულის დამდეგს (ძვ. წ. 2030 წ.) მოხდა.

შუმერული ხარის თავის გამოძახილი უნდა იყოს  ბიბლიაში აღწერილი ოქროს ხბოს თაყვანისცემა ებრაელთა ეგვიპტიდან გამოსვლისა და უდაბნოში ხეტიალის დროს:

„ დაინახა ხალხმა, რომ აგვიანებდა მოსე მთიდან ჩამოსვლას, თავი მოიყარეს აარონთან და უთხრეს მას: ადექი და გაგვიკეთე ღმერთები, რომლებიც წინ მიგვიძღოდნენ, რადგან არ ვიცით, რა დაემართა იმ კაცს, მოსეს, რომელმაც ეგვიპტიდან გამოგვიყვანა.

უთხრა მათ აარონმა: დახსენით ოქროს საყურეები თქვენს ცოლებს, ვაჟებსა და ასულებს და აქ მომიტანეთ.

დაიხსნა მთელმა ხალხმა საყურეები ყურებიდან და მიუტანა აარონს.

გამოართვა აარონმა, საჭრეთელით გამოსახა სახე და ჩამოასხა ხბო. თქვეს: ესენი არიან, ისრაელო, შენი ღმერთები, რომლებმაც ეგვიპტიდან გამოგიყვანეს. „ [52] (გამოს. 32.  1-4.)

აქადების მიერ შუმერის დაპყრობიდან დაახლოებით  700-750 წლის შემდეგ იქმნება ბიბლიური ტექსტები. ბიბლია სხვადასხვა ეპოქის ამბებისაგან შედგება და ეს ტექსტები ხანგრძლივი დროის მანძილზე იწერებოდა. ყველაზე გვიანდელი ტექსტი ძვ. წ. XIII-XII საუკუნეებისა. საბოლოო სახე ბიბლიამ მიიღო ჩვ. წ. V II- IX საუკუნეებში. ჩვენამდე მოღწეული ბიბლიის ყველაზე ადრინდელი რედაქტირებული ებრაული ტექსტი 895 წლით თარიღდება და ინახება ლონდონში. ბრიტანეთის მუზეუმში. ბიბლიის ცალკეული ეპიზოდების ქართული თარგმანები უკვე IV-V საუკუნეებში ჩნდება.[53] ამდენად ცხადია, რომ ბიბლიური ტექსტების შექმნის მომენტისათვის უკვე არსებობს ღვთაებათა ის ქართული პანთეონი, რომელიც „ამირანშია“ მოცემული და სავარაუდოდ ეს პანთეონი საერთო უნდა ყოფილიყო იმ დიდი კულტურულ-პოლიტ-იკური არეალისათვის, რომლიც ზემოთ ვახსენეთ.

3.                  მნიშვნელოვანი არსობრივი სხვაობაა ბიბლიური ღმერთისა და ადამიანის ძესა და ამირანს შორის. თუ ისეო განკაცებული უფალია, ამირანი მხოლოდ უძლეველი ფალავანია და იესოს მსგავსად როდი ამაღლდება ზეცად. ზეცად ამაღლების უნარი ამირანის მითში ზეცისავე ბინადარ ყამარს აქვს მიკუთვნებული. ცნობილი ტექსტის ,- „მიეცით კეისარს კეისრისა და ღმერთს ღმრთისა“, - პერეფრაზს თუ გამოვიყენებთ, ბიბლიურ განკაცებულ უფალსა და ამირანს შორის არსებული განსხვავება ასე შეიძლება გამოვხატოთ: ზეცისა ზეცას და მიწისა მიწას. ამირანში ზეცისა და მიწის ზღვარი მკაცრად გამიჯნულია და შეუძლებელია ადამიანის ნაშიერმა გადალახოს იგი ისევე, როგორც ეს მოახერხა ძველი აღთქმის წინასწარმეტყელმა ელიამ და ამაღლდა ცად. თუმცა მას დაეხმარა ცეცხლოვანი ეტლი ცეცხლოვანი ცხენებით, რაც უფრო ტექნიკური პროგრესის შედეგს უფრო გავს, ვიდრე ერთი განზომილებიდან სხვა განზომილებაში გადასვლის პროცესს.

ამრიგად, ამირანის მითი ჯერ კიდევ არ იცნობს ქრისტიანობისათვის დამახასიათ-ებელ ჰუმანიზმს, რომელიც ამბობს: ჭეშმარიტად გეტყვით თქვენ: ძე კაცისა მამაღ-მერთის მარჯვნივ დაჯდება სასუფეველში. აქედან გამომდინარეც ამირანის მითი წინ უნდა უსწრებდეს ბიბლიურ ტექსტს.

4.                  ქართულმა დედაბოძიანმა სახლმა არქიტექტურაში შემოგვინახა ცეცხლის კულტი. სახლის ცენტრში ეწყობოდა კერია, სადაც მუდმივად ენთო ცეცხლი. ამ კულტს უკავშირდება ფუძის, კერის ანგელოზის, ანუ ოჯახის მფარველი ღვთაების თაყვანისცემის ტრადიცია. [54] როგორც ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავს, ქართველთა წინა-რექრისტიანული სარწმუნოება ცეცხლთაყვანისმცემლობა (ზოროასტრიზმი)  უნდა ყოფილიყო,[55] რაც მჭიდრო კავშირშია რკინის წრთობის ტექნოლოგიასთან და აქედან გამომდინარე ამირანის მითთან.

5.                  საქართველოს ტერიტორიაზე დასტურდება რკინის წრთობის ტექნოლოგიის ერთ-ერთი უძველესი კერების არსებობა ისევე, როგორც ძველი ხეთის ტერიტორიაზე და ეს ფაქტი გამოძახილს ჰპოვებს ქართულ ტოპონიმიკაში. საქართველოში დღესაც არსებობს დასახლებული პუნქტი ხეთას სახელწოდებით. ცნობილია, რომ რკინის წრთობის ტექნიკას განსაკუთრებით მაღალ დონეზე ფლობდნენ ქართველი ტომები - ხალიბები. ევროპულ ენებში სწორედ ამ ტომის სახელით შევიდა რკინის სახელწოდება. ხალიბებს იხსენიებენ ანტიკური ავტორები: ქსენოფონტე, აპოლონიოს როდოსელი, ფსევდოარისტოტელე, სტრაბონი, პლინიუსი.[56]

      მსოფლიო მეტალურგიის ისტორიის ავტორი რ. ფორბსი და ინგლისელი მკვლევარი ლ. ეიჩინსონი ამტკიცებენ, რომ ქართველთა ტომებმა მოსინიკებმა (მესხებმა. მ. შ.) და ხალიბებმა (ქალდეებმა) კაცობრიობას მისცეს ვერცხლის, ტყვიის, რკინის, ფოლადის, თითბრის წარმოების საიდუმლო. იგივეს ამტკიცებენ გერმანელი მკვლევარი რუდოლფ ვიხროვი და აკადემიკოსი ივ. ჯავახიშვილი.[57]

      ქართველ ტომთა ნახელავი ძვ. წ. II ათასწლეულით თარიღდება და მისი არტეფაქტები აღმოჩენილია კვიპროსზე, ბიბლოსში, ბალკანეთზე, ჰოლანდიაში.[58]

      ბიბლიაში ხშირადაა საუბარი ოქროზე, ვერცხლზე და ნაკლებად რკინაზე. ამირანის მითში კი ოქროს გვერდით პირველ რიგში რკინაზეა საუბარი და იმ რკინის ჯაჭვზე, რომლითაც ამირანი იქნა მიჯაჭვული კავკასიონზე.

        დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამირანის მითი წინ უსწრებს ბიბლიური ტექსტის შექმნის პროცესს და მის იმ ნაწილში, რომელმაც ჩვენამდე შედარებით შეურყვნელად მოაღწია, არსებული პარალელები ბიბლიურ ტექსტთან, იმ ვრცელი კულტურულ-პოლიტიკური არეალიდან უნდა იყოს მოხვედრილი ბიბლიაში, რომელშიც შედიოდნენ ძველი ეგვიპტელები, შუმერები, ხეთები, ურარტუელები და ქართველები.

---

[1] შ. ნუცუბიძე. „ამირანი“ (მითოლოგიური პოემა).“ საბჭ. მწერ.“ თბილისი. 1945. შესავალი. გვ.IV.

[2] Д. Гатуев. «Осетинский эпос. Амран». Предисловие В. Гатуева.  Изд. Академия. Москва-Ленинград. 1932. ст.19.

[3] შ. ნუცუბიძე. „ამირანი“ (მითოლოგიური პოემა).“ საბჭ. მწერ.“ თბილისი. 1945. შესავალი. გვ.XXI

[4]    ა. გელოვანი. „მარად ცოცხალი ხელოვნება“. გამ.“ხელოვნება“ თბილისი.1980. სტ.“შუმერული ხელოვნება და ქართული კულტურის სათაავეები“. გვ.45.

[5]              Б.А. Куфтин. «К вопросу о древнейших корнях грузинской культуры на Кавквзе» («Блестяшая культура древних гробниц»).

[6]    თ. პ. კარპოვი. „ძველი მსოფლიოს ისტორია“. „განათლება“. თბილისი. 1972. გვ.56-57.

[7]     ა. გელოვანი. „მარად ცოცხალი ხელოვნება“. გამ.“ხელოვნება“ თბილისი.1980. სტ.“შუმერული ხელოვნება და ქართული კულტურის სათაავეები“. გვ.50

[8]    ბიბლია. საქართველოს საპატრიარქო. თბილისი. 1989. (შემდგომში: ტექსტი I ) გვ.40.

[9]    ამირანი. (მითოლოგიური პოემა). რესტავრირებული შალვა ნუცუბიძის მიერ.

        გამომც. საბჭოთა მწერალი. თბილისი. 1945. (შემდეგში: ტექსტი II) გვ.119-120

[10]     ქართული ზღაპრები. შემ. ალ. ღლონტი. გამომც. განათლება. თბილისი. 1975. (შემდგომში ტექსტი III).  გვ.405

[11]      ქართული მწერლობა. ტ. I. გამოც. ნაკადული. თბილისი. 1987. ლეონტი მროველი. ცხოვრება მეფეთა. გვ.93-96.

[12]     ტექსტი I. გვ.143.

[13]      იქვე. გვ.989

[14]       ტექსტი II   გვ.135-136.

[15]       ტექსტი I.  გვ. 990

[16]       ტექსტი II. გვ.141.

[17]        ტექსტი I.  გვ. 989

[18]        ტექსტი II . გვ.140-141

[19]        ტექსტი I. გვ. 965

[20]         ტექსტი II . გვ.14

[21]       ტექსტი Iგვ. 959

[22]         ტექსტი II .   გვ.7-8

[23]         ტექსტი I .  გვ. 959

[24]          ტექსტი II .  გვ.16-17

[25]          ტექსტი III.   გვ. 399.

[26]        ტექსტი I. გვ. 1040-1041

[27]          ტექსტი II .  გვ.138-140.

[28]          ტექსტი II.  გვ.143.

[29]           ქართული მითოლოგია. „მერანი“. თბილისი. 1992.

[30]           ტექსტი I. გვ.990.

[31]           ტექსტი II. გვ. 125.

[32]           ტექსტი I. გვ. 1044.

[33]           ტექსტი II. გვ.136.

[34]           ტექსტი I. გვ. 983.

[35]           ტექსტი II. გვ.143.

[36]           ტექსტი I. გვ.14 გვ. 837

[37]          ტექსტი II . გვ.14. გვ.54-56

[38]         «Всеобщая история искусств». Т. 1. «Искусство» . М. 1956.

[39]           ტექსტი I. გვ. 70.

[40]           ტექსტი III. გვ.403.

[41]          ივ. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია. I. 1928. გვ.138

[42]          ალ. ბარამიძე.ნარკვევები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან. I.    სახ.უნივერსიტ. გამომც. თბილისი.1945. სტ. „ამირან-დარეჯანიანი“. გვ. 28

[43]           ტექსტი I. გვ. 13.

[44]           იქვე. გვ.14.

[45]             იქვე.გვ. 14.

[46]           ტექსტი II.   გვ.12-13.

[47]           იხ. გ. გიორგაძე. „ათასი ღვთაების ქვეყანა“. „მეცნიერება“ თბილისი. 1988.

[48]           საბავშვო ენციკლოპედია. რედ. ნ. კეცხოველი. „ნაკადული“. თბილისი. 1976. სტ. „ძვეი ქართული რელიგია“. გვ. 105-107.

[49]           ივ. ჯავახიშვილი. „ქართველი ერის ისტორია“. წიგ. I-II. თბილისი. 1913. გვ. 79

[50]           ტექსტი II.   შესავალი. გვ. XXI.

[51]           ა. გელოვანი. „მარად ცოცხალი ხელოვნება“. გამ.“ხელოვნება“ თბილისი.1980. სტ.“შუმერული ხელოვნება და ქართული კულტურის სათაავეები“. გვ.45-46.

[52]           ტექსტი I. გვ. 86.   

[53]           ზ. კოსიდოვსკი. „ბიბლიური თქმულებები“. „ნაკადული“. თბილისი. 1976. მ. შანიძე. ბოლოსიტყვაობა. გვ. 440-441

[54]            საბავშვო ენციკლოპედია. რედ. ნ. კეცხოველი. „ნაკადული“. თბილისი. 1976. სტ. „ძვეი ქართული რელიგია“. გვ.106.

[55]           იხ.ივ. ჯავახიშვილი. „ქართველი ერის ისტორია“. წიგ. I

[56]           ა. გელოვანი. „მარად ცოცხალი ხელოვნება“. გამ.“ხელოვნება“ თბილისი.1980. სტ.“შუმერული ხელოვნება და ქართული კულტურის სათაავეები“. გვ.57.

[57]           გ.კვირკველია.“უცხოელი მეცნიერები უძველესი ქართველი ტომების მელითონეობის შესახებ.“ „საბჭოთა საქართველო“. 1977.

[58]           ა. გელოვანი. „მარად ცოცხალი ხელოვნება“. გამ.“ხელოვნება“ თბილისი.1980. სტ.“შუმერული ხელოვნება და ქართული კულტურის სათაავეები“. გვ.57.